Τρίτη, 19 Μαρ, 2024
Χρύσανθου και Δαρείας μαρτύρων, Κλαυδίου, Ιλαρίας, Ιάσονος, Μάυρου και Παγχαρίου μαρτ.
ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
Τ.Θ. 1602
Τ.Κ. 51006 Θεσσαλονίκη
Τηλ.: 2310 286247
Fax.: 2310 276590

ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΑΓΙΟΥ ΚΥΡΙΛΛΟΥ ΜΕ ΙΟΥΔΑΙΟΥΣ



Ἁγίου Κυρίλλου τοῦ Θεσσαλονικέως
 
 ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΙΟΥΔΑΙΟΥΣ ΧΑΖΑΡΟΥΣ
(Α' ΜΕΡΟΣ)

 

Εἰσαγωγικὰ

       Μετὰ τὴν ἀποστολὴ τοῦ Ἁγίου Κυρίλλου στοὺς Σαρακηνοὺς καὶ τὴ διεξαγωγὴ διαλόγου μὲ αὐτούς, ὁ Ἅγιος, ὅπως ἔχουμε δεῖ σὲ προηγούμενο τεῦχος, μετέβη στὸν Ὄλυμπο τῆς Βιθυνίας ἀσχολούμενος μὲ τὰ μοναχικὰ του καθήκοντα. Ὡστόσο ἡ Ἐκκλησία ἦταν ἀδύνατο νὰ μὴν καλέσει καὶ πάλι τὸν ἅγιο αὐτὸν ἀσκητὴ καὶ πεφωτισμένο θεολόγο σὲ βοήθεια τῆς ἱεραποστολικῆς της δράσεως, γιὰ μία ἐξ ἴσου σημαντικὴ ἀποστολή. οἱ Χάζαροι, λαὸς τῆς τουρκικῆς ὁμοφυλίας, ὁ ὁποῖος τὴν περίοδο αὐτὴ κατοικοῦσε σὲ περιοχὲς ὅμορες μὲ τὶς αὐτοκρατορικές, πρὸς τὸν Καύκασο, εἶχε συνάψει παλαιότερα στενὲς σχέσεις μὲ τὴν Αὐτοκρατορία πρὸς ἀντιμετώπιση ἑνὸς κοινοῦ ἐχθροῦ, τῶν Ἀράβων. Τὸ 730 ὁ ἡγεμόνας τῶν Χαζάρων, ὁ Χαγάνος Μπουλὰν εἶχε ἀσπασθεῖ τὸν Ἰουδαϊσμό, διαπιστώνοντας ὅτι οἱ τρεῖς μεγάλες μονοθεϊστικὲς πίστεις τῆς ἐποχῆς του, ὁ Χριστιανισμός, ὁ Ἰουδαϊσμὸς καὶ ὁ Μουσουλμανισμὸς ἀποδέχονταν ὡς ἱερὸ βιβλίο τὴν Παλαιὰ Διαθήκη. ὁ τωρινὸς Χαγάνος, πιεζόμενος τόσο ἀπὸ τοὺς Σαρακηνοὺς ὅσο καὶ ἀπὸ τοὺς Ἑβραίους γιὰ ὁριστικὴ ἀποδοχὴ μιᾶς ἀπὸ τὶς δύο πίστεις ἐκείνων, ἐπιθυμοῦσε καὶ πάλι νὰ διαφωτισθεῖ περὶ τῆς χριστιανικῆς θρησκείας. γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ ὁ Αὐτοκράτωρ ἀπέστειλε καὶ πάλι τὸν «Φιλόσοφο», τὸν Ἅγιο Κύριλλο. Ἡ ἀποστολὴ αὐτὴ τοποθετεῖται χρονικὰ περὶ τὸ 861 μ.Χ.2.
       Ἔπειτα ἀπὸ μικρὴ παραμονὴ στὴ Χερσώνα, ὁ Ἅγιος ἐξέμαθε τὴν ἑβραϊκὴ γλῶσσα, θαυματουργικῶς δὲ καὶ τὴν σαμαρειτικὴ ἐντὸς ἐλαχίστου χρόνου, γεγονὸς ποὺ προσείλκυσε στὴν πίστη καὶ ἕνα Σαμαρείτη συνομιλητὴ του. μετὰ ἀπ' αὐτὸ ὁ Ἅγιος Κύριλλος κατευθύνθηκε πρὸς τὸν Καύκασο, στὴν περιοχὴ τῶν Χαζάρων3.
       Ὁ διάλογος τοῦ Ἁγίου Κυρίλλου μὲ τοὺς Ἰουδαίους ποὺ περιστοίχιζαν τὸ Χαγάνο, εἶναι ἀρκετὰ ἐκτενής. τὸ πρῶτο μέρος του παρουσιάζουμε παρακάτω. Εἶναι αὐτονόητο ὅτι τὰ ἐπιχειρήματα καὶ τῶν δύο πλευρῶν στηρίζονται στὴν Παλαιὰ Διαθήκη, καὶ μάλιστα στὸ στενό της κανόνα4, ὥστε νὰ ὑπάρχει κοινὴ βάση συνεννοήσεως. Τὰ βασικὰ θέματα ποὺ συζητοῦνται εἶναι: Ἡ Ἁγία Τριάς. Ἔναντι τοῦ ἰσχυρισμοῦ τῶν Ἰουδαίων ὅτι ὁ Θεὸς εἶναι ἕνα πρόσωπο, ὁ Ἅγιος Κύριλλος προσκόμισε χωρία τῆς Γραφῆς, ποὺ ὑποδεικνύουν5 ὅτι ὁ Θεὸς εἶναι Τριάς. Ἡ ἐνανθρώπηση τοῦ Θεοῦ. Οἱ Ἰουδαῖοι ἰσχυρίσθηκαν ὅτι εἶναι ἀδύνατο νὰ περιληφθεῖ ὁ Θεὸς σὲ ἀνθρώπινο σῶμα, στὸ σῶμα δηλ. τῆς Παρθένου. βάσει ἀφ' ἑνὸς τοῦ γεγονότος πὼς ὁ ἄνθρωπος εἶναι τὸ τιμιώτερο δημιούργημα τῆς κτίσεως, ἀφ' ἑτέρου τῆς ἀνάγκης τοῦ ἰδίου τοῦ ἀνθρώπου νὰ ἀνακαινισθεῖ ἀπὸ τὴν φθορά, ὁ Φιλόσοφος συνεπέρανε τόσο τὸ δυνατὸν ὅσο καὶ τὸ ἀναγκαῖο τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἀρχαιότητα τοῦ Μωσαϊκοῦ Νόμου. Οἱ συνομιλητὲς τοῦ Ἁγίου ἐπικαλέσθηκαν τὴν ἀρχαιότητα τοῦ Νόμου τοῦ Μωυσέως, ὥστε νὰ δείξουν πὼς οἱ ἴδιοι τηροῦν τὴν ἀρχικὴ ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ, ὑπονοώντας πὼς οἱ Χριστιανοὶ εἶναι νεωτεριστές, ἀκολούθησαν δηλ. νέα πίστη παραμερίζοντας τὴν θεόσδοτη μωσαϊκή. Ὁ Φιλόσοφος, μὲ ἐδάφια τῆς Γραφῆς τοὺς ἀπέδειξε πὼς ἡ παλαιότερη θεϊκὴ νομοθεσία δὲν εἶναι ἡ μωσαϊκή, διότι προηγήθηκαν αὐτῆς ἡ ἐντολὴ πρὸς τὸν Ἀδὰμ καὶ ἡ διαθήκη μὲ τὸν Νῶε, ἡ ὁποία μάλιστα περιλαμβάνει διατάξεις ἀντίθετες μὲ τὸν Μωσαϊκὸ Νόμο. ὅπως ὁ Ἀβραὰμ καὶ ὁ Μωυσὴς ὄχι μόνον δὲν κατακρίθηκαν ἀπὸ τὸν Θεὸ γιὰ τὴν ἐγκατάλειψη τῶν προγενεστέρων νομοθεσιῶν καὶ τὴν ἀποδοχὴ νέων, ἀλλὰ ἀντιθέτως ἐπαινέθηκαν ἀπὸ τὸν Θεό, ἐνῶ μάλιστα στὶς παλαιότερες νομοθεσίες δὲν ἀναγγελόταν ἡ ἀντικατάστασή τους, πολὺ περισσότερο οἱ Χριστιανοὶ ὑπήκουσαν στὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ υἱοθετώντας τὴ νέα πίστη, ἐφ' ὅσον μάλιστα αὐτὴ εἶχε ἀναγγελθεῖ διὰ μέσου τῶν ἰδίων τῶν Προφητῶν. Ὁ ἀναμενόμενος Μεσσίας. Συνδέοντας τὴν παρέλευση τοῦ Νόμου μὲ τὸν ἐρχομὸ τοῦ Μεσσία, οἱ Ἰουδαῖοι ἰσχυρίσθηκαν ὅτι, ἐφ' ὅσον ὁ Μεσσίας δὲν εἶχε ἔλθει ἀκόμη, δὲν ἔπρεπε νὰ παρέλθει οὔτε καὶ ἡ μωσαϊκὴ πίστη
.  ἀπαντώντας ὁ Ἅγιος μὲ παράθεση σχετικῶν προφητειῶν, τοὺς ἀπέδειξε πὼς ὁ ἀναμενόμενος Μεσσίας εἶναι ὁ Ἰησοὺς Χριστός, στὸ πρόσωπο τοῦ Ὁποίου ἐκπληρώθηκαν οἱ μεσσιακὲς προφητεῖες.
        Ἡ Ἐκκλησία, ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τοῦ σωτηρίου ἔργου της μέχρι καὶ σήμερα, δέχεται τὰ διασταυρούμενα πυρὰ δύο ἐντελῶς ἀντιθέτων κόσμων: ἀφ' ἑνὸς τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ, ὁ ὁποῖος δὲν ἔπαυσε ποτὲ νὰ βλέπει τὸ Χριστιανισμὸ ὡς μία αἵρεση τοῦ παλαιοδιαθηκικοῦ μονοθεϊσμοῦ, στὴν ὁποία διαβλέπει ἐνίοτε καὶ χρῶμα εἰδωλολατρικό, ἀφ' ἑτέρου τοῦ παγανιστικοῦ κόσμου, ὁ ὁποῖος ἰδιαίτερα τώρα, κατὰ τὴν ἐπανεμφάνισή του στὸ νέο ἑλληνικὸ κράτος, κατηγορεῖ τὴν Ἐκκλησία γιὰ τὰ συντριπτικὰ κτυπήματα ποὺ ἐπέφερε κατὰ τοῦ ἐθνισμοῦ καί, κατὰ τὰ λεγόμενα τῶν νεοπαγανιστῶν, καὶ κατὰ τοῦ ἄρρηκτα συνδεδεμένου μὲ αὐτὸν Ἑλληνισμοῦ
. παραβλέποντας πρὸς τὸ παρὸν τὸ νεοπαγανισμό, δὲν μποροῦμε νὰ μὴ σταθοῦμε στὸν Ἰουδαϊσμό. Κατὰ καιροὺς κάνουν τὶς ἐμφανίσεις τους μομφὲς ἐναντίον τῶν Ἁγίων Πατέρων, γιὰ τὴν διδασκαλία τους κατὰ τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ, ὡς προδρόμων τοῦ ἀντισημιτικοῦ μένους6. Γιὰ τὸ ἂν οἱ πατερικὲς ἀπόψεις προκάλεσαν ποτὲ στὸ πλήρωμα τῆς μιᾶς Ἐκκλησίας, τῆς Ὀρθοδόξου, ἀντισημιτικὸ μῖσος, δὲν θὰ μποροῦσαν νὰ βρεθοῦν ἀξιοπιστότεροι μάρτυρες ἀπὸ τοὺς ἰδίους τοὺς ἀρθρογράφους τῶν ἑβραϊκῶν «Χρονικῶν» οἱ ὁποῖοι συχνὰ-πυκνὰ μνημονεύουν εὐφήμως τὴν βοήθεια ποὺ οἱ Ἑβραῖοι ἔλαβαν ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες κατὰ τοὺς ναζιστικοὺς διωγμούς. τὸ ἀντισημιτικὸ μένος ἂς τὸ ἀναζητήσουν στὴν «ἐκκλησία» τῆς Ἱερᾶς Ἐξετάσεως τοῦ Παπισμοῦ. Τί ἔχουν ἄρα γε νὰ ποῦν οἱ κατήγοροι αὐτοὶ γιὰ τὸ γεγονὸς πὼς ἡ Ἐκκλησία μας ἑορτάζει τοὺς ἁγίους ἑπτὰ μάρτυρες Μακκαβαίους, οἱ ὁποῖοι μαρτύρησαν ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες εἰδωλολάτρες τοῦ Ἀντιόχου τοῦ Ἐπιφανοῦς χάριν τοῦ Μωσαϊκοῦ Νόμου7; Ἐκεῖ σίγουρα δὲν μποροῦν νὰ δοῦν «ἀντισημιτικὸ μένος»! Δὲν βλέπουν πὼς ὁ χριστιανικὸς λαὸς ἀποδέχθηκε μὲ τιμὴ τὴν προσωνυμία «νέος Ἰσραήλ»; Μήπως ὅλοι οἱ Ἅγιοι Ἀπόστολοι ἀλλὰ καὶ ὁ ἴδιος ὁ Κύριος καὶ ἡ Θεοτόκος δὲν ἦσαν κατὰ σάρκα Ἑβραῖοι; Καλύτερη ἀπόδειξη γιὰ τὴν ἀγάπη μὲ τὴν ὁποία ἡ Ἐκκλησία διατήρησε ὅλα τὰ ἀγαθὰ στοιχεῖα τοῦ Ἰουδαϊκοῦ Νόμου ἀποτελοῦν οἱ κατηγορίες τῶν νεοπαγανιστῶν ἀρχαιολατρῶν γιὰ εἰσαγωγὴ ἑβραϊκῶν στοιχείων στὸ Βυζάντιο ἐξ αἰτίας τῆς Ἐκκλησίας8 (σημειωτέον ὅτι οἱ νεοπαγανιστὲς αὐτοὶ δὲν ἔχουν τὴν εὐρύτητα τῶν ἀρχαίων ἡμῶν προγόνων ποὺ συνειδητοποίησαν τὴν ἀνωτερότητα τῆς χριστιανικῆς πίστεως ἔναντι τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας καὶ τὴν ἀποδέχθηκαν). Συνεπῶς οἱ λόγοι τῶν Πατέρων δὲν θίγουν τὴν φυλή, ἀλλὰ τὴν κακὴ προαίρεση τόσο τῶν ἀπίστων Ἰουδαίων τοῦ φαρισαϊκοῦ κατεστημένου, ὅσο καὶ τῶν ἀπίστων ἐθνικῶν, ἀκόμη καὶ τῶν Ἑλλήνων. Σφοδροτέρους κατηγόρους τῆς ἰουδαϊκῆς σκληροκαρδίας καὶ ἀπιστίας δὲ μπορεῖ νὰ βρεῖ κανεὶς ἀπὸ τοὺς ἰδίους τοὺς Ἰουδαίους Προφῆτες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. τὴν ἐλεγκτικὴ νουθεσία ἐκείνων ἀκολουθοῦν καὶ οἱ Ἅγιοι, ὡς πνευματικοί τους ἀπόγονοι. Θὰ ἐπιθυμοῦσαν βέβαια μερικοὶ Ἰουδαῖοι νὰ σιωπήσουν ὁριστικὰ ὅσοι ἐπισημαίνουν τὰ σφάλματα τοῦ ἰουδαϊκοῦ παρελθόντος, τὰ ὁποῖα οἱ σημερινοὶ σιωνιστὲς συνεχίζουν, προοδοποιώντας τὴν παγκόσμια κυριαρχία τοῦ «Μεσσία» ποὺ ἀναμένουν. ὅμως οἱ Ἅγιοι δὲν ἔχουν πνεῦμα δειλίας καὶ ἀνθρωπαρεσκείας, ἀλλὰ «δυνάμεως καὶ ἀγάπης καὶ σωφρονισμοῦ»9. καὶ καθὼς αὐτοὶ ὑβρίζονται ὡς φυλετιστές, ἐπαληθεύεται ἁπλῶς ὅ,τι ὁ Κύριος εἶπε. «ἔρχεται ὥρα κατὰ τὴν ὁποία ὁ καθένας ποὺ θὰ σᾶς φονεύει θὰ νομίσει ὅτι προσφέρει λατρεία στὸ Θεό»10. Βεβαίως καὶ ἀρκετοὶ Χριστιανοί, προφανῶς μὴ γνωρίζοντες, θὰ ἦταν πρόθυμοι νὰ ἀπαλειφθοῦν ἀπὸ τὰ ἐκκλησιαστικὰ λειτουργικὰ κείμενα ὅσα λέγονται περὶ τῶν σταυρωτῶν τοῦ Κυρίου.11 ἢ διακατέχονται ἀδίκως ἀπὸ ἐνοχὴ ἔναντι τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ; Ἐφ' ὅσον ἔτσι, λοιπόν, σκέπτονται, ἐπεδίωξαν τουλάχιστον τὴν ταυτόχρονη ἀπάλειψη ὅσων ἀντιχριστιανικῶν στοιχείων περιλαμβάνουν ἀνάλογα ἑβραϊκὰ κείμενα, ἀνάμεσα στὰ ὁποῖα καὶ βλασφημίες γιὰ τὸν Κύριο καὶ τὴν Θεοτόκο καὶ κατάρες κατὰ τῶν «αἱρετικῶν Χριστιανῶν».
       Βεβαίως τὸ σύνθημα τῆς Νέας Ἐποχῆς «ἀγάπησε τὸν Θεὸ τοῦ πλησίον σου» κερδίζει ὅλο καὶ περισσότερο ἔδαφος ἀνάμεσα σὲ ὅσους προτιμοῦν τὴν πρόσκαιρη ἐν τῷ ψεύδει ἀγάπη τῶν ἀνθρώπων ἀπὸ τὴν ἐν ἀληθείᾳ σωτηρία ἐκείνων.
ὡστόσο ἡ Ἐκκλησία ἀκολουθώντας τὸ παράδειγμα τοῦ Σωτῆρος της θὰ ἐλέγχει πάντοτε οἱοδήποτε πνεῦμα ἀντιστρατεύεται τὴν ἀλήθεια, ἡ ὁποία εἶναι μόνον ὁ Χριστός12, καὶ δεχο­μένη τὰ κτυπήματα θὰ λέγει μετὰ τοῦ Πρωτομάρτυρος Στεφάνου ἐν ἀγάπῃ, «Κύριε, μὴ στήσης αὐτοῖς τὴν ἁμαρτίαν ταύτην»13.

 

Τὸ κείμενο τοῦ διαλόγου

       Ἀφοῦ ἐπιβιβάστηκε σ' ἕνα πλοῖο, συνέχισε τὸ ταξίδι του γιὰ τὴ χώρα τῶν Χαζάρων14, μέσα ἀπὸ τὴ Μαιώτιδα Λίμνη15 καὶ τὴν Κασπία Πύλη 16 τοῦ Ὄρους Καυκάσου.
Οἱ Χάζαροι ὅμως ἀπέστειλαν πρὸς συνάντησή του ἕναν ἄνθρωπο κακοήθη καὶ δόλιο, ὁ ὁποῖος ἀρχίζοντας νὰ συνομιλεῖ μὲ αὐτόν, εἶπε τὰ ἑξῆς: «Πῶς συμβαίνει σ' ἐσᾶς νὰ ἔχετε μία τόσο κακὴ συνήθεια, δηλαδὴ νὰ διορίζετε πάντοτε αὐτοκράτορα ἀπὸ διαφορετικὸ γένος; Ἐμεῖς στὸ σημεῖο αὐτὸ ἀκολουθοῦμε πάντοτε τὸ γένος»17. Τότε ὁ Φιλόσοφος τοῦ εἶπε. «Καὶ ὁ Θεός ἐπίσης ἀντὶ τοῦ Σαούλ, ὁ ὁποῖος δὲν ἔπραξε τὸ ἀρεστὸν ἐνώπιόν Του, ἐξέλεξε τὸν Δαυὶδ καὶ τὸ γένος του, διότι ἐκεῖνος εὐαρέστησε σ' Αὐτόν»18. Ἐκεῖνος τότε τοῦ εἶπε: «Πῶς συμβαίνει λοιπόν, ὥστε σεῖς, ὅταν κρατᾶτε στὰ χέρια σας τὶς Γραφές, νὰ ἀπαγγέλετε ὅλες τὶς παραβολὲς μέσα ἀπ' αὐτές, ἐνῶ ἐμεῖς δὲν κάνουμε ἔτσι ἀλλά, χωρὶς νὰ καυχώμαστε γιὰ τὶς Γραφές, ὅπως ἐσεῖς, ἔχουμε ὅλη τὴ σοφία στὴ μνήμη μας, σὰν νὰ τὴν ἔχουμε καταπιεῖ;» Τότε τοῦ εἶπε ὁ Φιλόσοφος. «Σοῦ ἀπαντῶ ὡς πρὸς αὐτό. Ὅταν συναντήσεις ἄνθρωπο γυμνὸ καὶ σοῦ λέγει "Ἔχω πολλὰ ἐνδύματα καὶ χρυσό", τὸν πιστεύεις παρ' ὅτι τὸν βλέπεις γυμνό;» Ἐκεῖνος εἶπε «Ὄχι». «Τὸ ἴδιο λέω λοιπὸν καὶ σ' ἐσένα. Ἀφοῦ ἔχεις καταπιεῖ ὅλη τὴ σοφία, τότε ἐξήγησέ μας πόσες γενεὲς ὑπῆρξαν μέχρι τὸν Μωυσὴ καὶ πόσα ἔτη περιέχει κάθε γενεά»; Τότε ὁ ἀπεσταλμένος δὲν μπόρεσε νὰ ἀπαντήσει καὶ ἔτσι ἐσιώπησε.
       Ὅταν ὁ Φιλόσοφος ἔφθασε ἐκεῖ19 καὶ ἐπρόκειτο νὰ λάβει θέση κοντὰ στὸ Χαγάνο γιὰ τὸ δεῖπνο, τὸν ρώτησαν: «Ποιὸ εἶναι τὸ ἀξίωμά σου γιὰ νὰ σὲ τοποθετήσουμε σὲ θέση ἀνάλογη μὲ τὴν τάξη σου;». Ὁ Φιλόσοφος τότε τοὺς ἀπάντησε: «Εἶχα ἕνα πολὺ σημαντικὸ καὶ ἐπιφανὴ πρόγονο, ὁ ὁποῖος σύμφωνα μὲ τὴν τάξη του στεκόταν πάντοτε κοντὰ στὸν αὐτοκράτορα.
ὡστόσο παραιτήθηκε ἐκουσίως ἀπὸ τὴν τιμητικὴ θέση ποὺ τοῦ εἶχε δοθεῖ, καὶ γιὰ τὸν λόγο αὐτὸν ἐξορίστηκε. Ἀφότου ἔφθασε σὲ περιοχὴ ξένη πρὸς τὴν χώρα του, περιέπεσε σὲ δυστυχία καὶ ἐκεῖ μὲ ἐγέννησε. Ἐπιζητώντας τὴν παλαιὰ ἐκείνη ἀξία τοῦ προπάτορός μου, δὲν ἐπιθυμῶ νὰ προβάλω ἄλλη. εἶμαι, δηλαδή, ἀπόγονος τοῦ Ἀδάμ». «Ξένε, μᾶς ὁμιλεῖς ἀξίως καὶ ὀρθῶς», ἀποκρίθηκαν ἐκεῖνοι. ἀπὸ τότε ἄρχισαν νὰ τοῦ ἀποδίδουν ἀκόμη μεγαλύτερη τιμή.
        Ὁ Χαγάνος ἔλαβε τὸ ποτήρι του καὶ εἶπε. «Πίνω στὸ ὄνομα τοῦ ἑνὸς Θεοῦ, ὁ Ὁποῖος δημιούργησε ὅλη τὴν κτίση»20. Τότε ὁ Φιλόσοφος παίρνοντας τὸ δικό του ποτήρι εἶπε. «Πίνω εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ Λόγου Του, διὰ τοῦ Ὁποίου στερεώθηκαν οἱ οὐρανοί, καὶ τοῦ ζωοποιοῦ Πνεύματος, διὰ τοῦ ὁποίου συγκρατεῖται ὅλη ἡ δύναμη τῶν οὐρανῶν»21. Ὁ Χαγάνος τοῦ ἀπάντησε λέγοντας. «Ὁμιλοῦμε ὅλοι μὲ τὸν ἴδιο τρόπο, ἔχουμε ὅμως διαφορὰ μόνο σ' αὐτὸ τὸ σημεῖο, γιατὶ ἐσεῖς ὑμνεῖτε τὴν Τριάδα, ἐμεῖς ἀντιθέτως, ἑρμηνεύοντας σωστὰ τὴν Γραφή, ὑμνοῦμε τὸν ἕνα Θεό». Τότε τοῦ εἶπε ὁ Φιλόσοφος. «Μά, ἡ Γραφὴ εἶναι ἐκείνη ποὺ κηρύττει τὸν Λόγο καὶ τὸ Πνεῦμα. Ἂν ἀπονέμει κάποιος σὲ σένα τὴν τιμή, δὲν σέβεται ὅμως τὸν λόγο καὶ τὸ πνεῦμα σου, ἐνῶ ἀντιθέτως κάποιος ἄλλος ἀποδίδει τιμὴ καὶ στὰ τρία, ποιὸς ἀπὸ τοὺς δύο δείχνει περισσότερο σεβασμό;»22 «Αὐτὸς ποὺ τιμᾶ καὶ τὰ τρία». «Συνεπῶς καὶ ἐμεῖς, ἀπάντησε ὁ Φιλόσοφος, πράττουμε καλύτερα, διότι δίνουμε ἐξήγηση σύμφωνα μὲ τὰ πράγματα, καὶ ἀκοῦμε τοὺς Προφῆτες. Ὁ Ἠσαΐας εἶπε. "Ἄκουγέ με Ἰακὼβ καὶ Ἰσραήλ, τοὺς ὁποίους ἐγὼ καλῶ. Ἐγὼ εἶμαι ὁ πρῶτος καὶ ἐγὼ ὑπάρχω  εἰς τὸν αἰῶνα καὶ ἐγὼ ὑπάρχω τώρα. Καὶ τώρα μὲ ἀπέστειλε ὁ Κύριος καὶ τὸ Πνεῦμα του"»23.
       Ἀλλὰ οἱ Ἰουδαῖοι, οἱ ὁποῖοι στέκονταν γύρω τους, εἶπαν σ' αὐτόν: «Πές μας, ὅμως, πῶς μπορεῖ μία γυναίκα νὰ περιλάβει στὸ σῶμα της τὸ Θεό, τὸν Ὁποῖον δὲν μπορεῖ οὔτε νὰ δεῖ, συνεπῶς πολὺ περισσότερο νὰ Τὸν γεννήσει;». Τότε ὁ Φιλόσοφος ἔδειξε μὲ τὸ δάκτυλο τὸν Χαγάνο καὶ τὸν πρῶτο του σύμβουλο καὶ εἶπε. «Ἂν κάποιος πεῖ ἀφ' ἑνὸς ὅτι ὁ πρῶτος σύμβουλος δὲν μπορεῖ νὰ φιλοξενήσει τὸ Χαγάνο, ἰσχυρισθεῖ ἀφ' ἑτέρου ὅτι τὸ Χαγάνο μπορεῖ νὰ τὸν φιλοξενήσει καὶ νὰ τὸν τιμήσει ὁ τελευταῖος δοῦλος, πέστε μου, πῶς θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ χαρακτηρίσει τὸν ἄνθρωπο αὐτό, παράφρονα ἢ λογικό;». Εἶπαν τότε ἐκεῖνοι. «Βεβαίως τελείως παράφρονα». Τότε τοὺς εἶπε ὁ Φιλόσοφος. «Ποιὸ εἶναι τὸ πιὸ τίμιο σὲ ὁλόκληρη τὴν ὁρατὴ κτίση;». Ἐκεῖνοι ἀπάντησαν «Ὁ ἄνθρωπος, ἐφ' ὅσον πλάσθηκε κατ' εἰκόνα τοῦ Θεοῦ»24. Τότε ὁ Φιλόσοφος τοὺς εἶπε περαιτέρω: «Τότε καὶ σεῖς, λοιπόν, εἶστε παράφρονες, διότι ἰσχυρίζεσθε ὅτι ὁ Θεὸς δὲν μπορεῖ νὰ ἐνοικήσει στὸν ἄνθρωπο. ἐν τοῦτοις ὁ Θεὸς κρύφθηκε σὲ βάτο25, σὲ νεφέλη26, σὲ θύελλα καὶ καπνό27, ὅταν ἀποκαλύφθηκε στὸν Μωυσὴ καὶ τὸν Ἰώβ28. Ἄλλωστε πῶς μποροῦσε νὰ θεραπεύσει κάποιον ἄλλον καὶ ὄχι τὸν ἀσθενή; Ἀφότου τὸ ἀνθρώπινο γένος περιέπεσε σὲ διαφθορά, ἀπὸ ποιὸν θὰ μποροῦσε νὰ ἀνακαινισθεῖ, παρὰ μόνο ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Δημιουργό29; Ἀπαντῆστε μου! Ὅταν ὁ ἰατρὸς ἐπιθυμεῖ νὰ βάλει στὸν ἀσθενὴ κατάπλασμα ἀλλὰ τὸ τοποθετεῖ πάνω σὲ ξύλο ἢ πέτρα ἐπιτυγχάνει μήπως τίποτε μὲ τὸν τρόπο αὐτό30; Ὅπως εἶπε δὲ καὶ ὁ Μωυσὴς διὰ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος στὴν προσευχή του καὶ ἐξέτεινε τὰ χέρια του: "Μὴ μᾶς δείξεις πλέον τὸν Ἑαυτό Σου, ὁ ἐλεήμων Θεός, σὲ κεραυνὸ πάνω στοὺς βράχους καὶ στὴ φωνὴ τῆς σάλπιγγος, ἀλλὰ εἴσελθε στὴν καρδιά μας καὶ ἅρε τὶς ἁμαρτίες μας". ἔτσι λέγει ὁ Ἀκύλας»31.
       Μετὰ τὸ δεῖπνο ἀποχωρίστηκαν προηγουμένως ὅμως ὅρισαν ἡμέρα κατὰ τὴν ὁποία θὰ συζητοῦσαν γιὰ ὅλα τὰ θέματα αὐτά.
       Ἀφοῦ ἔλαβε πάλι θέση ὁ Φιλόσοφος κοντὰ στὸν Χαγάνο εἶπε· «Εἶμαι ὁ μόνος ἀνάμεσά σας ποὺ δὲν ἔχω συγγενεῖς καὶ φίλους. Ἐν τοῦτοις συνομιλοῦμε ὅλοι γιὰ τὸ Θεό, στὰ χέρια τοῦ Ὁποίου βρίσκονται τὰ πάντα, ὅπως καὶ οἱ καρδιές μας. Ὅσοι ἀπὸ μᾶς εἶναι εὔγλωττοι, ὅταν ὁμιλοῦμε πρέπει νὰ μᾶς λέγουν σὲ τί δὲν συμφωνοῦν καὶ τί δὲν ἀντιλαμβάνονται, ὥστε νὰ μποροῦν νὰ ἐρωτοῦν καὶ ἐμεῖς νὰ τοὺς ἐξηγοῦμε».
       Τότε ἀπάντησαν οἱ Ἰουδαῖοι καὶ εἶπαν. «Καὶ ἐμεῖς δεχόμαστε ὅτι στὶς Γραφὲς ὑπάρχει ὁ Λόγος καὶ τὸ Πνεῦμα. Ἐξήγησέ μας ποιὸν νόμο ἔδωσε πρῶτα ὁ Θεὸς στοὺς ἀνθρώπους τὸν Μωσαϊκὸ ἢ ἐκεῖνον ποὺ ἔχετε ἐσεῖς;». Ὁ Φιλόσοφος ἀπάντησε· «Μᾶς κάνετε τὴν ἐρώτηση αὐτὴ γιὰ νὰ ἰσχυρισθεῖτε κατόπιν ὅτι ἐσεῖς τηρεῖτε τὸν πρῶτο νόμο;». «Ἀκριβῶς, διότι ὁ ἄνθρωπος πρέπει νὰ τηρεῖ τὸν πρῶτο νόμο», εἶπαν ἐκεῖνοι. «Ἂν θέλετε νὰ τηρεῖτε τὸν πρῶτο νόμο, ἀπάντησε ὁ Φιλόσοφος, τότε ἀπομακρυνθεῖτε τελείως καὶ ὁλοκληρωτικῶς ἀπὸ τὴν περιτομή».  Ἐκεῖνοι ἐρώτησαν μὲ ἀπορία. «Γιατὶ τὸ λὲς αὐτό;», καὶ αὐτὸς τοὺς ἀπάντησε: «Ἐξηγῆστε μου σαφῶς. ὁ πρῶτος νόμος δόθηκε στὴν περιτομὴ ἢ στὴν ἀκροβυστία;». Ἀπάντησαν.
«Πιστεύουμε ὅτι δόθηκε στὴν περιτομή». Τότε εἶπε ὁ Φιλόσοφος. «Ὁ Θεὸς μετὰ τὴν ἐντολὴ ποὺ δόθηκε στὸν Ἀδὰμ καὶ μετὰ τὴν πτώση ἐκείνου, δὲν ἔδωσε γιὰ πρώτη φορὰ νόμο στὸν Νῶε, τὸν ὁποῖον νόμο ὀνόμασε διαθήκη; Εἶπε, δηλαδή, σ' αὐτὸν "Καὶ νά! Ἐγὼ ἀνανεώνω τὴν διαθήκη μου μὲ ἐσᾶς καὶ τοὺς ἀπογόνους σας, οἱ ὁποῖοι θὰ ἔλθουν μετὰ ἀπὸ σᾶς, καὶ μὲ ὅλη τὴ γῆ"32· αὐτὴ ἡ διαθήκη περιέχεται σὲ τρεῖς ἐντολές: "Θὰ μπορεῖτε νὰ τρώγετε τὰ πάντα ὡς λάχανα χόρτου, ὅσα βρίσκονται στὸν οὐρανό, στὴ γῆ καὶ στὰ νερὰ"33 καὶ "Πλὴν ὅμως δὲ θὰ φάγετε κρέας μὲ αἷμα, στὸ ὁποῖο ἑδράζεται ἡ ζωὴ τοῦ ζώου"34.  Καὶ ἀκόμη. "Ὅποιος χύνει αἷμα ἀνθρώπινο θὰ φονευθεῖ, ἔναντι τοῦ αἵματος ποὺ χύθηκε ἀπ' αὐτόν"35. Τί λέτε λοιπὸν γι' αὐτά, ἐσεῖς ποὺ ἰσχυρι­σθήκατε ὅτι τηρεῖτε τὴν πρώτη ἐντολή»; Οἱ Ἰουδαῖοι ἀποκρίθηκαν σ' αὐτόν: «Ἐμεῖς τηροῦμε τὸν πρῶτο νόμο τοῦ Μωυσῆ, τὸν ὁποῖον ὁ Θεὸς δὲν τὸν ὀνόμασε νόμο, ἀλλὰ διαθήκη, ὅπως ἀκριβῶς ὁ Ἴδιος τὸν ὀνόμασε ἐντολὴ γιὰ τοὺς ἀνθρώπους στὸν Παράδεισο ἐνῶ γιὰ τὸν Ἀβραὰμ τὸν ὀνόμασε μὲ ἄλλο τρόπο, δηλαδὴ περιτομὴ καὶ ὄχι νόμο36. Διότι μεταξὺ νόμου καὶ διαθήκης ὑπάρχει διαφορά. Καὶ ὁ δημιουργός, λοιπόν, τὰ ὀνόμασε αὐτὰ διαφορετικά». Τότε τοὺς ἀπήντησε ὁ Φιλόσοφος. «Ὡς πρὸς αὐτὸ θὰ σᾶς ἐξηγήσω ἀμέσως, τὸ ὅτι δηλαδὴ ὁ νόμος ὀνομάζεται διαθήκη. Διότι ὁ Θεὸς εἶπε στὸν Ἀβραάμ. "Καὶ θὰ εἶναι ἡ διαθήκη μου πάνω στὴ σάρκα σας" (καὶ αὐτὸ τὸ ὀνόμασε ἐπίσης "σημεῖο τῆς διαθήκης") "καὶ θὰ ἰσχύει μεταξὺ ἐμοῦ καὶ ὑμῶν"37. Κατόπιν βοᾶ πάλι πρὸς τὸν Ἰερεμία. "Ἄκου­σε τοὺς λόγους τῆς διαθήκης αὐτῆς καὶ θὰ μιλήσεις πρὸς τοὺς Ἰουδαίους καὶ πρὸς τοὺς κατοίκους τῶν Ἱεροσολύμων καὶ θὰ τοὺς πεῖς· αὐτὰ λέγει ὁ Κύριος ὁ Θεὸς τοῦ Ἰσραήλ. εἶναι καταραμένος ὁ ἄνθρωπος ὁ ὁποῖος δὲν θὰ ὑπακούσει στοὺς λόγους τῆς διαθήκης αὐτῆς, τὴν ὁποία διέταξα στοὺς πατέρες σας τὴν ἡμέρα ποὺ τοὺς ἀπομάκρυνα ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο"»38. Πρὸς αὐτὸ ἀπάντησαν οἱ Ἰουδαῖοι. «Κατὰ τὸν τρόπο αὐτὸ πιστεύουμε καὶ ἐμεῖς ἐπίσης ὡς ὀρθὸ τὸ ὅτι ὁ νόμος ὀνομάζεται καὶ διαθήκη39. Ὅλοι ὅσοι τήρησαν τὸν Μωσαϊκὸ Νόμο εὐαρέστησαν στὸ  Θεό. Καὶ ἐμεῖς τηρώντας αὐτὸν ἐλπίζουμε ὅτι ἀνήκουμε σ' ἐκείνους. Ἐσεῖς ὅμως καταπατεῖτε μὲ τὰ πόδια σας τὸν νόμο τοῦ Θεοῦ, γιατὶ ἔχετε εἰσαγάγει ἄλλον νόμο». Τότε τοὺς εἶπε ὁ Φιλόσοφος. «Ἐμεῖς πράττουμε τὸ σωστό. διότι ἂν ὁ Ἀβραὰμ δὲν ἀποδεχόταν τὴν περιτομή, ἄλλα ἐνέμενε στὴν διαθήκη τοῦ Νῶε, δὲν θὰ ὀνομαζόταν φίλος τοῦ Θεοῦ40. τὸ ἴδιο καὶ ὁ Μωυσής, ὁ ὁποῖος μετὰ ἀπὸ αὐτὰ κατέγραψε τὸν Νόμο, ἀλλὰ δὲν τήρησε τὸν πρῶτο νόμο41. Καὶ ἐμεῖς, λοιπόν, ἀκολουθώντας τὸ παράδειγμα ἐκείνων, ἀφοῦ λάβαμε ἀπὸ τὸ Θεὸ νόμο, παραμένουμε σ' αὐτόν, γιὰ νὰ μείνει ἡ ἐντολὴ τοῦ Θεοῦ ἀπαρασάλευτη. Ὅταν, δηλαδή, ἔδωσε ὁ Θεὸς στὸν Νῶε τὸν νόμο, δὲν τοῦ δήλωσε ὅτι θὰ ἔδιδε καὶ ἄλλον ἀκόμη, ἀλλ' ἀντιθέτως πὼς αὐτὸς θὰ ἔπρεπε νὰ ὑπάρχει πάντοτε καὶ γιὰ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους42. Καὶ ὅταν ἔδωσε στὸν Ἀβραὰμ τὴν ἐπαγγελία, ἐπίσης δὲν τοῦ ἀνήγγειλε ὅτι θὰ ἔδινε στὸ Μωυσὴ ἄλλον νόμο. Πῶς συμβαίνει, λοιπόν, νὰ ἐμμένετε ἐσεῖς στὸν Νόμο, παρ' ὅλο ποὺ ὁ Θεὸς κράζει στοὺς λαοὺς "Θὰ ἀλλάξω τὸν νόμο μου καὶ θὰ σᾶς δώσω ἄλλον;"43. Γιατὶ ὁ Ἰερεμίας τὸ εἶπε σαφέστατα. "Ἰδοὺ ἔρχονται ἡμέρες, λέγει ὁ Κύριος, καὶ θὰ συνάψω μὲ τὸν οἶκο Ἰσραὴλ καὶ τὸν οἶκο Ἰούδα νέα διαθήκη, ἡ ὁποία δὲ θὰ εἶναι ὅμοια μὲ τὴ διαθήκη ποὺ ἐσύναψα μὲ τοὺς πατέρες τους τὴν ἡμέρα ποὺ τοὺς ἔπιασα ἀπὸ τὸ χέρι καὶ τοὺς ἔβγαλα ἀπὸ τὴν γῆ τῆς Αἰγύπτου, διότι ἐκεῖνοι δὲν παρέμειναν στὴ διαθήκη μου καὶ ἐγὼ τοὺς παραμέλησα, λέγει ὁ Κύριος. Διότι αὐτὴ εἶναι ἡ διαθήκη μου ποὺ θὰ συνάψω μὲ τὸν οἶκο Ἰσραὴλ μετὰ ἀπὸ ἐκεῖνες τὶς ἡμέρες, λέγει ὁ Κύριος: θὰ δώσω νόμους στὴ διάνοιά τους καὶ θὰ τοὺς γράψω πάνω στὶς καρδιές τους. Καὶ θὰ εἶμαι γι' αὐτοὺς Θεός, καὶ αὐτοὶ θὰ εἶναι γιὰ μένα ὁ λαός μου"44. Καὶ ὁ ἴδιος ὁ Ἰερεμίας λέγει πάλι ἀλλοῦ. "Αὐτὰ λέγει ὁ Κύριος τῶν δυνάμεων σταθῆτε στὶς ὁδοὺς καὶ δεῖτε, καὶ ἀναζητῆστε τὶς αἰώνιες ὁδοὺς τοῦ Κυρίου καὶ δεῖτε ποιὰ εἶναι ἡ ἀγαθὴ ὁδός, καὶ βαδίζετε πάνω σ' αὐτήν, καὶ θὰ βρεῖτε ἁγιασμὸ γιὰ τὶς ψυχές σας. Καὶ εἶπαν. Δὲν θὰ πᾶμε. "Ἄκουγε γῆ. Νά, ἐγὼ ἐπιφέρω πάνω στὸ λαὸ αὐτὸν κακά, ποὺ εἶναι ὁ καρπὸς τῆς ἀμετανοησίας τους, διότι δὲν ἔδωσαν προσοχὴ στὰ λόγια μου καὶ ἀπώθησαν τὸν νόμο μου "46. Ὅμως δὲν ἐπιθυμῶ μόνο μὲ τὶς λέξεις αὐτές, ἀλλὰ καὶ ἐπὶ τῇ βάσει ἄλλων ἀποδείξεων ἀπὸ τὶς προφητεῖες νὰ δείξω σαφέστατα ὅτι ὁ Νόμος ἔλαβε τέλος». Οἱ Ἰουδαῖοι ἀπάντησαν «Κάθε Ἰουδαῖος γνωρίζει ὅτι αὐτὸ ἀληθῶς θὰ συμβεῖ, ὡστόσο ὁ καιρὸς τοῦ Μεσσία δὲν ἔφθασε ἀκόμη»47. Τότε ὁ Φιλόσοφος τοὺς εἶπε. «Γιατὶ φέρετε τὴν ἀντίρρηση αὐτή, ἂν καὶ βλέπετε ὅτι ἡ Ἱερουσαλὴμ καταστράφηκε, ὅτι οἱ θυσίες σταμάτησαν καὶ συνέβησαν καὶ ὅλα τὰ ὑπόλοιπα, ὅσα οἱ προφῆτες προφήτευσαν σχετικῶς μὲ σᾶς; Ὁ Μαλαχίας, λόγου χάριν, λέγει σαφέστατα: "δὲν εὐαρεστοῦμαι μὲ σᾶς, λέγει Κύριος Παντοκράτωρ, καὶ δὲ θὰ δεχθῶ θυσία ἀπὸ τὰ χέρια σας. διότι ἀπὸ τὴν ἀνατολὴ τοῦ ἠλίου μέχρι τὴ δύση ἔχει δοξασθεῖ τὸ ὄνομά μου στὰ ἔθνη, καὶ σὲ κάθε τόπο προσφέρεται θυμίαμα καὶ θυσία καθαρὰ στὸ ὄνομά μου, γιατὶ τὸ ὄνομά μου εἶναι μέγα στὰ ἔθνη, λέγει Κύριος Παντοκράτωρ"»48. «Ὅ,τι λέγεις σχετικῶς, εἶπαν ἐκεῖνοι, ἑρμηνεύεται ὡς ἑξῆς. διὰ μέσου ἡμῶν θὰ εὐλογηθοῦν ὅλα τὰ ἔθνη καὶ θὰ περιτμηθοῦν στὴν Ἱερουσαλήμ»49. Ὁ Φιλόσοφος ἀπάντησε. «Ὁ Μωυσὴς ὁμιλεῖ ἔτσι ἀκριβῶς. "ἐὰν ὁλοψύχως ὑπακούσετε σ' ὅλες αὐτὲς τὶς ἐντολές, τὶς ὁποῖες ἐγὼ σᾶς δίνω ἐντολὴ νὰ ἐφαρμόζετε, τότε τὰ σύνορσας θὰ εἶναι ἀπὸ τὴν Ἐρυθρὰ Θάλασσα μέχρι τὰ παράλια τοῦ Ἀντιλιβάνου καὶ ἀπὸ τὴν ἔρημο μέχρι τὸν Εὐφράτη ποταμό"50, καὶ τὰ λοιπά. Ἐμεῖς, τὰ ἔθνη, εὐλογηθήκαμε "ἐν τῷ σπέρματι τοῦ Ἀβραὰμ"51 καθὼς καὶ μὲ αὐτὸν ποὺ προῆλθε ἀπὸ τὴν ρίζα τοῦ Ἰεσσαί, εἴμαστε εὐλογημένοι δι' ἐκείνου ὁ Ὁποῖος εἶναι "προσδοκία ἐθνῶν"52 καὶ ὀνομάσθηκε γι' αὐτὸ φῶς τοῦ κόσμου καὶ ὅλων τῶν νήσων53. Φωτισθήκαμε μὲ τὴν δόξα τοῦ Θεοῦ54, ὄχι ὅμως κατὰ τὸν νόμο αὐτό, οὔτε σὲ κάποια πόλη. Διότι ἔτσι φωνάζουν οἱ Προφῆτες μὲ ἔμφαση. Ὁ Ζαχαρίας λέγει σχετικῶς. "Χαῖρε σφόδρα, κόρη μου Σιών. ἰδού, ὁ βασιλιάς σου ἔρχεται. Εἶναι πρᾶος καὶ κάθεται σὲ ὄνο καὶ σὲ πουλάρι ὄνου"55. Καὶ παρακάτω. "Καὶ θὰ καταστρέψει τὰ ὅπλα τοῦ Ἐφραὶμ καὶ τὸ ἱππικὸ τῆς Ἱερουσαλήμ. θὰ ἀναγγείλει εἰρήνη στὰ ἔθνη καὶ θὰ γίνει ἄρχοντας ἀπὸ τὸ ἕνα ἄκρο τῆς γῆς ὡς τὸ ἄλλο"56. Ὁ Ἰακὼβ εἶπε ὅτι "δὲ θὰ λείψει ἄρχοντας ἀπὸ τοὺς Ἰουδαίους καὶ ἡγέτης ἀπὸ τοὺς ἀπογόνους του, ὥσπου νὰ ἔλθουν τὰ ἀποταμιευμένα γι' αὐτὸν ὁ Ὁποῖος εἶναι ἡ προσδοκία τῶν ἐθνῶν"57. Ἐφόσον βλέπετε ὅτι ὅλα αὐτὰ ἔλαβαν τὴν συμπλήρωση καὶ ἐκπλήρωσή τους, ποιὸν ἄλλον περιμένετε ἀκόμη; Διότι καὶ ὁ Δανιήλ, εἶπε, ἀφοῦ διδάχθηκε ἀπὸ ἄγγελο,«Ἑβδομήντα ἑβδομάδες ἀπομένουν μέχρι τὸν Χριστό, τὸν Κύριο», δηλαδὴ τετρακόσια ἑβδομήντα χρόνια, «γιὰ νὰ σφραγισθεῖ κάθε προφητικὴ ὅραση καὶ κάθε προφήτης»58. Ποιὰ εἶναι, κατὰ τὴν γνώμη σας, ἡ σιδηρὰ βασιλεία γιὰ τὴν ὁποία μίλησε ὁ Δανιὴλ στὸ ὅραμα;»59. Ἀποκρίθηκαν. «Ἡ ρωμαϊκὴ βασιλεία»60. τότε τοὺς ἀπήντησε ὁ Φιλόσοφος. «Καὶ ποιὸς εἶναι ὁ λίθος ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὸ ὄρος καὶ δὲν κόπηκε ἀπὸ ἀνθρώπινο χέρι;»61. «Ὁ Μεσσίας», ἀπάντησαν καὶ συνέχισαν «Ἂν λοιπὸν δεχθοῦμε, βάσει τῶν προφητῶν καὶ των ἄλλων ἐπιχειρημάτων ὅτι ὁ Μεσσίας ἤδη ἦλθε, ὅπως ἐσὺ ἰσχυρίζεσαι, πῶς τότε συμβαίνει ὥστε ἡ ρωμαϊκὴ βασιλεία νὰ ἐξακολουθεῖ νὰ κυριαρχεῖ;». «Δὲν ὑπάρχει πλέον, ἀπάντησε ὁ Φιλόσοφος, διότι ἔδυσε, ὅπως καὶ οἱ ἄλλες βασιλεῖες, σύμφωνα μὲ τὴν παραβολὴ τῆς προφητικῆς εἰκόνας. Γιατὶ ἡ βασιλεία μας δὲν εἶναι ρωμαϊκή, ἀλλὰ εἶναι ἡ βασιλεία τοῦ Χριστοῦ, καθὼς ἐπίσης εἶπε καὶ ὁ Προφήτης· "Θα ἐγείρει ὁ Θεὸς τοῦ οὐρανοῦ βασιλεία, ἡ ὁποία δὲ θὰ καταστραφεῖ στοὺς αἰῶνες, καὶ ἡ βασιλεία του δὲν θὰ ἀφεθεῖ σὲ ἄλλον λαό. θὰ θρυμματίσει καὶ θὰ κοσκινίσει ὅλες τὶς βασιλεῖες καὶ ἡ ἴδια θὰ ὑφίσταται αἰωνίως"62. Δὲν εἶναι αὐτὴ ἡ βασιλεία τοῦ Χριστοῦ, ἡ ὁποία τώρα ὀνομάζεται ἀπὸ τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ; Ἀντιθέτως οἱ Ρωμαῖοι ἦταν εἰδωλολάτρες. Ἀλλ' αὐτοὶ κυριαρχοῦν προερχόμενοι ἄλλοτε ἀπὸ ἕνα λαὸ ἢ φυλὴ καὶ ἄλλοτε ἀπὸ ἄλλο, στὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ, ὅπως δείχνει καὶ ὁ Προφήτης Ἠσαΐας, λέγοντάς μας. "Θὰ ἀφήσετε ὄνομα ποὺ θὰ προκαλεῖ ἀηδία στοὺς ἐκλεκτούς μου, ἐσᾶς δέ, θὰ σᾶς φονεύσει ὁ Κύριος. Σὲ ὅσους ὅμως τὸν ὑπηρετήσουν θὰ δοθεῖ ὄνομα καινούριο, τὸ ὁποῖο θὰ εἶναι εὐλογημένο στὴ γῆ. διότι θὰ δοξολογήσουν τὸν ἀληθινὸ Θεὸ ποὺ βρίσκεται στοὺς οὐρανούς"63. Δὲν ἐκπληρώθηκαν ὅλες οἱ προφητεῖες οἱ ὁποῖες σαφῶς λέχθηκαν γιὰ τὸν Χριστό; Τὴν γέννησή του ἀπὸ Παρθένο, τὴν ἀναγγέλλει σαφῶς ὁ Ἠσαΐας λέγοντας τὰ παρακάτω: "Ἰδοὺ ἡ Παρθένος θὰ συλλάβει καὶ θὰ γεννήσει υἱό, καὶ θὰ τὸν ὀνομάσεις Ἐμμανουήλ", τὸ ὁποῖο ἑρμηνεύεται "Ὁ Θεὸς εἶναι μαζί μας"64. Καὶ ὁ Μιχαίας εἶπε. "Καὶ σὺ Βηθλεέμ, γῆ τοῦ Ἰούδα, δὲν εἶσαι οὐδαμῶς ἡ πιὸ μικρὴ μεταξὺ τῶν ἡγεμόνων τῶν Ἰουδαίων. διότι ἀπὸ σένα θὰ ἐξέλθει ἡγέτης, ὁ ὁποῖος θὰ ποιμάνει τὸν λαό μου τὸν Ἰσραήλ. Ἡ ἀρχή του χρονολογεῖται στὴν ἀρχὴ τῆς αἰωνιότητας. γι' αὐτὸ ὁ Κύριος θὰ τοὺς παραδώσει, μέχρι τὸν καιρὸ ποὺ ἡ ἔγκυος θὰ γεννήσει"65. Καὶ ὁ Ἰερεμίας. "Ρωτῆστε καὶ μάθετε ἂν γέννησε ἀγόρι. διότι εἶναι μεγάλη ἡ ἡμέρα ἐκείνη καὶ δὲν ὑπάρχει ἄλλη σὰν αὐτή. ὁ καιρὸς εἶναι κρίσιμος γιὰ τοὺς ἀπογόνους τοῦ Ἰακώβ, καὶ ἀπὸ αὐτὸν θὰ σωθοῦν"66. Καὶ ὁ Ἠσαΐας εἶπε. "Πρὶν νὰ γεννήσει ἡ γυναίκα ποὺ βρισκόταν στὶς ὠδῖνες, πρὶν νὰ ἔλθει ὁ πόνος τῶν ὠδίνων, ξέφυγε καὶ γέννησε ἀγόρι"67 

(συνεχίζεται)

Ἐπιμέλεια - Παρουσίαση
Νικόλαος Ζήσης

  • 1. Τὸ ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ ἔργο Βίος Κωνσταντίνου 9.10, Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 12 (1967) σελ. 129-134, ἀπ' ὅπου καὶ ἀρκετὲς ἁγιογραφικὲς παραπομπές, τὶς ὁποῖες ἐπιμελήθηκε ὁ ἐκδότης τοῦ Βίου, Καθηγητὴς Ἰω. Ἀναστασίου.
  • 2. Π. Χρήστου, Κύριλλος καὶ Μεθόδιος οἱ Θεσσαλονικεῖς φωτισταὶ τῶν Σλάβων, Θεσσαλονίκη 19882, σελ. 44 εε. Βίος Κωνσταντίνου 8, ἔνθ' ἀνωτ., σελ. 127.
  • 3. Βίος Κωνσταντίνου 8, ἔνθ' ἀνωτ., σελ. 128.
  • 4. Ἀπὸ τὰ βιβλία τῆς Π.Δ. ποὺ ἀποδέχεται ἡ Ἐκκλησία, ὁ στενὸς Ἰουδαϊκὸς κανόνας δὲν περιλαμβάνει τὰ λεγόμενα «δευτεροκανονικά»: Α' Ἔσδρας, Τωβίτ, Ἰουδίθ, Α', Β', καὶ Γ' Μακκαβαίων, Σοφία Σολομῶντος, Σοφία Σειράχ, Βαροὺχ καὶ Ἐπιστολὴ Ἰερεμίου.
  • 5. Τὸ ὅτι ἡ Παλαιὰ Διαθήκη ὁμιλεῖ συνεσκιασμένα περὶ τῆς θεότητος τοῦ Υιοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἀποδίδεται ἀπὸ τοὺς Πατέρες στὸ γεγονὸς τῆς ἔλλειψης πνευματικῆς ὡριμότητος τῶν Ἑβραίων, ἡ ὁποία θὰ μποροῦσε νὰ μετατρέψει τὴν πίστη τους στην τριαδικότητα τοῦ Θεοῦ, σὲ ἀποδοχὴ τριῶν θεῶν, δηλ. σὲ πολυθεΐα. Βλ. π.χ. Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, Εἰς τοὺς Ψαλμοὺς 109, 1, PG 55, 266. «Ἐπειδὴ γὰρ ἐξελθὼν ἐμοσχοποίησας καὶ τῷ Βεελφεγῲρ ἐτελέσθης, καὶ πρὸς δῆμον θεῶν ἧς ἐπτοημένος, τὴν ἄνομον ἐκείνην πολυθεΐαν εἰσάγων, ἀναστέλλων σου τὸ νόσημα, πρὸς ἀντιδιαστολὴν τῶν οὐκ ὄντων θεῶν τὸ Εἰς ἔθηκεν, οὐ πρὸς ἀθέτησιν τοῦ Μονογενοῦς».
  • 6. Βλ. σχετικὸ ἄρθρο περὶ δῆθεν ἀντισημιτισμοῦ τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, Σπ. Κάραλη, «Χριστιανικὸς ἀντισημιτισμός», Χρονικά, Ὄργανο τοῦ Κεντρικοῦ Ἰσραηλιτικοῦ Συμβουλίου τῆς Ἑλλάδος, τόμ. 18, 135 (Ἰαν.-Φεβ. 1995) 3-6. Ἑρμηνεία τῶν θέσεων τοῦ Ἁγίου καὶ ἀναίρεση τῶν ἀπόψεων αὐτῶν ὑπὸ Ἰωάννας Μπούμπα, Ἰουδαῖοι καὶ Ἰουδαϊσμὸς κατὰ τὸν Ἅγιο Ἰωάννη τὸν Χρυσόστομο, Θεσσαλονίκη 1998 (διπλωματικὴ ἐργασία ὑποβληθεῖσα στὸ Τμῆμα Ποιμαντικῆς καὶ Κοινωνικῆς Θεολογίας Α.Π.Θ.).
  • 7. Μαρτύρησαν τὸ 168 π.Χ. Ἡ μνήμη τους τελεῖται, μαζὶ μὲ τῆς μητέρας τους Σολομονῆς καὶ τοῦ διδασκάλου τους, Ἐλεαζάρου, τὴν 1η Αυγούστου.
  • 8. Βλ. τὰ πρακτικὰ σχετικῆς ἡμερίδας στὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ Ἀθηνῶν Ἑλληνισμὸς-Χριστιανισμὸς στὸ Βυζάντιο. Τὸ Βυζάντιο ὠφέλησε ἢ ἔβλαψε τὸν Ἑλληνισμό; ἐκδ. «Ἐλεύθερη σκέψις», Ἀθήνα 1998, σελ. 28. 31 εε. 38. 86.
  • 9. Β' Τιμ. 1, 7.
  • 10. ω. 16,2.
  • 11. Βλ. D. Berger, "Jewish-Christian Polemics", The Encyclopedia of Religion 11 (1987) σελ. 389. «The institutional separation of the two religions was furthered when a curse against the minim [σ.σ. ἐν, τοὺς αιρετικούς, δηλ. τοὺς Χριστιανοὺς] was inserted into the rabbinic prayer book... In the Talmud itself, clear references to Jesus are exceedingly rare, but those that exit do iclude the assertion that he was a sorcerer who led his followers astray... The various versions of Toledot Jeshu trace Jesus' life from his birth as a result of Mary's liaison with a Roman soldier through his checkered career as a sorcerer and on to his ignominious hanging between two thieves on a massive stalk of cabbage».
  • 12. ω. 14, 6. «ἐγὼ εἰμὶ ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή».
  • 13. Πράξ. 7, 60.
  • 14. Οἱ Χάζαροι τὴν περίοδο τῆς διηγήσεως μας κατεῖχαν τὴν περιοχὴ ἀπό τὴν Κριμαία ὡς τὸν Κάτω Βόλγα καὶ ἀπό τὸν Εὔξεινο Πόντο ὡς τὴν Κασπία Θάλασσα. Π. Χρήστου, ἔνθ' ἀνωτ., σελ. 44.
  • 15. Μαιώτις Λίμνη καλεῖται ἡ Ἀζοφικὴ Θάλασσα, τμῆμα τῆς Μαύρης Θάλασσας ποὺ περιβάλλει τὴ χερσόνησο τῆς Κριμαίας ἀπό τὰ ΒΑ.
  • 16. Κασπία Πύλη τοῦ Ὄρους Καυκάσου ὀνομάζονται τὰ στενὰ μεταξὺ τοῦ Ὄρους Καυκάσου καὶ τῆς Κασπίας θάλασσας. Π. Χρήστου, ἔνθ' ἀνωτ., σελ. 46.
  • 17. Συνάγεται καὶ ἀπό τὴν ἱστορία τῶν βασιλέων τῶν Βασιλείων Ἰσραὴλ καὶ Ἰούδα στὰ βιβλία Γ' καὶ Δ' Βασιλειῶν.
  • 18. Ἐπειδὴ ὁ βασιλεὺς Σαοὺλ παρέβη τὴν ἐντολὴ τοῦ Θεοῦ νὰ μὴν κρατήσει κανένα ἀπό τοὺς Ἀμαληκῖτες αἰχμαλώτους στὴ ζωή, ὁ προφήτης Σαμουὴλ δέχθηκε θεϊκὴ ἐντολὴ νὰ ἐπιτιμήσει τὸν Σαοὺλ καὶ νὰ χρίσει ἀντ' αὐτοῦ νέο βασιλέα τοῦ Ἰσραὴλ τὸν Δαυίδ, ὅπως καὶ ἔγινε. βλ. Α' Βασ. 15, 9-26. 16, 1-13.
  • 19. Πιθανώτατα στὴν πόλη Σάρκελ. ἀργότερα ἐνδέχεται ἡ ἀποστολὴ νὰ ὁδηγήθηκε καὶ στὴν τότε πρωτεύουσα τῆς Χαζαρίας, τὸ Σεμέντερ. Π. ΧΡΗΣΤΟΥ, ἔνθ' ἀνωτ.  
  • 20. Σύμφωνα μὲ τὸ Δευτ. 6,4. «Ἄκουε, Ἰσραήλ. Κύριος ὁ Θεὸς ἡμῶν Κύριος εἷς ἐστί», καὶ τὸ Ζαχ. 14, 9. σύμφωνα ἐπίσης μὲ τὰ Γέν. 2, 1-7, Ψαλμ. 133, 3, Ἠσ. 42, 5. 45, 18.
  • 21. Ψαλμ. 32, 6. «τῷ λόγῳ Κυρίου οἱ οὐρανοὶ ἐστερεώθησαν καὶ τῷ πνεύματι τοῦ στόματος αὐτοῦ πᾶσα ἡ δύναμις αὐτῶν.
  • 22. Ἡ ἀναφορὰ στὸ λόγο καὶ τὸ πνεῦμα τοῦ ἀνθρώπου ὡς σὲ στοιχεῖα ἐνδεικτικὰ τῆς τριαδικότητος τοῦ Θεοῦ δὲν εἶναι τυχαία. στὴν ἀνθρωπολογία πολλῶν ἁγίων Πατέρων, τὸ «κατ' εἰκόνα Θεοῦ» τοῦ ἀνθρώπου ἐντοπίζεται στὸ τριμερὲς τῆς ψυχῆς (νοῦς, λόγος, πνεῦμα), τὸ ὁποῖο εἰκονίζει τὸ τρισυπόστατον τῆς Ἁγίας Τριάδος. Βλ. Ἱερομονάχου Ἀμφιλοχίου Ράντοβιτς, τὸ μυστήριον τῆς Ἁγίας Τριάδος κατὰ τὸν Ἅγιον Γρηγόριον τὸν Παλαμᾶν, Ἀνάλεκτα Βλατάδων 16, ἐκδ. Πατριαρχικὸν Ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 45 εε. Μοναχοῦ Χρυσοστόμου Διονυσιάτου, Θεὸς Λόγος καὶ ἀνθρώπινος λόγος. Οἱ ἐνέργειες τῆς ψυχῆς στὴν πατερικὴ ἀνθρωπολογία, Ἱερὰ Μονὴ Ἁγίου Διονυσίου Ἅγιον Ὄρος 1998, σελ. 97 εε.
  • 23. Πρβλ. Ἠσ. 48,12.16.
  • 24. Γεν. 1,26.
  • 25. Ἔξοδ. 3, 2-6, Πράξ. 7, 30.
  • 26. Ἔξοδ. 34, 5, Ἀριθμ. 14, 14.
  • 27. Ἔξοδ. 19, 16-19, Ἰὼβ  38, 1. 40, 6.
  • 28. Βεβαίως τὸ ἐπιχείρημα ἐδῶ ἔχει σημασία γιὰ τοὺς ἀλλοπίστους, οἱ ὁποῖοι εὑρίσκονταν σὲ ἄγνοια. ὁ τρόπος τῆς ἐμφανίσεως τοῦ Κυρίου στὶς θεοφάνειες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης διαφέρει ἀπό τὴν Ἐνσάρκωσή Του, καθ' ὅσον στὶς θεοφάνειες ἀποκαλυπτόταν ἡ ἄκτιστη δόξα Του, ἐνῶ στην ἐνανθρώπηση ἑνώθηκε ὁ Ἴδιος ὑποστατικὰ μὲ τὴν ἀνθρώπινη φύση. ὅπως σημειώνει ὁ Καθηγητὴς Ἀντ. Παπαδόπουλος: «Βέβαια τὸ φῶς καὶ ὁ γνόφος ἡ "φωτεινὴ νεφέλη" καὶ ὁ "λαμπρινὸς γνόφος" ὑπερβαίνουν τὸν συμβολισμό. στὴν ἐμπειρία τῶν θεουμένων εἶναι ἡ δόξα τοῦ Θεοῦ καὶ ὁ Κύριλλος προφανῶς τὸ γνωρίζει. Ὑπογραμμίζει ὅμως ὅτι ὁ ἄνθρωπος, ὡς εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, εἶναι τιμιώτερον ἀπό ὁποιοδήποτε στοιχεῖο φυσικό, ὅπως εἶναι ἡ βάτος, ἡ νεφέλη, γιὰ νὰ τονίσει συλλογιστικὰ τὸ δυνατὸ τῆς σαρκώσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου διὰ τῆς Παρθένου Μαρίας». ΑΝΤ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Μαρτυρία καὶ διακονία τῆς Ὀρθοδοξίας σήμερα, τόμ. Γ', ἐκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 192ε.      
  • 29. Στὴν ἐνανθρώπηση τοῦ Κυρίου ἐπαληθεύεται καὶ πάλι ὅ,τι ὁ προφήτης Ἠσαΐας (63, 9) λέγει γιὰ τὴ σωτηρία τῶν Ἰσραηλιτῶν στην ἔρημο, πὼς δηλ. ὁ ἴδιος ὁ Κύριος ἐνήργησε τὴν σωτηρία. «οὐ πρέσβυς οὐδὲ ἄγγελος, ἀλλ' αὐτὸς ὁ Κύριος ἔσωσεν αὐτοὺς διὰ τὸ ἀγαπᾶν αὐτοὺς καὶ φείδεσθαι αὐτῶν. αὐτὸς ἐλυτρώσατο αὐτοὺς καὶ ἀνέλαβεν αὐτοὺς καὶ ὕψωσεν αὐτοὺς πάσας τὰς ἡμέρας τοῦ αἰῶνος». Ἔτσι ἑρμηνεύει ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, Εἰς τὸ ἀποστολικὸν ρητὸν τὸ λέγον «Οὐ μόνον δέ...» 3, PG 51, 160.  
  • 30. Εἶναι φανερὴ καὶ στὰ λόγια τοῦ Ἁγίου Κυρίλλου ἡ χριστολογικὴ καὶ ἀνθρωπολογικὴ θέση τῆς Ἐκκλησίας πὼς ὁ ἄνθρωπος δὲν δικαιοῦται μόνο διὰ τῶν ἔργων τοῦ Νόμου (πρβλ. Ρωμ. 3, 20. Γαλ. 2, 16. 3, 10.), μιᾶς δηλ. ἐν γένει ἠθικῆς ἐξωτερικὰ ἀλλὰ ἀχαρίτωτης ζωῆς, ἀλλὰ ἀπό τὴν συμμετοχὴ τοῦ ἀνθρώπου στὴ χάρη τοῦ Παναγίου Πνεύματος, ἡ ὁποία κατέστη μεθεκτὴ λόγω τῆς ἕνωσης θείας καὶ ἀνθρωπίνης φύσεως στὸ ἕνα Πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ. ἡ χάρη αὐτὴ ἀπεργάζεται τὴν χριστοποίηση τοῦ ἀνθρώπου, ὅταν αὐτὸς ἐφαρμόζει τὶς ἐντολές. Ἡ θέση αὐτὴ ἐκφράζεται περιεκτικὰ στὴν φράση τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου «τὸ ἀπρόσληπτον ἀθεράπευτον, ὁ δὲ ἥνωται Θεῷ τοῦτο καὶ σώζεται» (Ἐπιστολὴ 101, PG 37, 181C-184A). ὅ,τι δηλαδὴ ἀπό τὴν ἀνθρώπινη φύση δὲν προσελήφθη ἀπό τὸν Υἱὸ καὶ Λόγο στὴν Ὑπόστασή Του, ὥστε νὰ ἑνωθεῖ μὲ τὴν θεότητα, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ θεραπευθεῖ ἀπό τὴν ἁμαρτία. Πρβλ. τὶς σχετικὲς θέσεις τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου ἐν Πρωτοπρεσβυτέρου Θ. ΖΗΣΗ, Ἡ σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου καὶ τοῦ κόσμου, Πατερικὰ 2, ἔκδ. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 1996, σελ. 194εε. ἐπίσης Ν. ΜΑΤΣΟΥΚΑ, Ὀρθοδοξία καὶ αἵρεση, Φιλοσοφικὴ καὶ Θεολογικὴ Βιβλιοθήκη 23, ἔκδ. Πουρναρᾶς, Θεσσαλονίκη 19922, σελ. 283.295.       
  • 31. Ὁ Ἀκύλας, ἀποστάτης τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἀπό τὸν ὁποῖο μεταπήδησε στὸν Ἰουδαϊσμό, ἐκπόνησε ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, πρὸς ἀντικατάσταση αὐτῆς τῶν Ἑβδομήκοντα, περὶ τὸ 130 μ.Χ. Λείψανα τῆς μεταφράσεώς του σώζονται στὰ ἑξαπλὰ τοῦ Ωριγένους. Βλ. ΣΤΑΥΡΟΥ ΚΑΛΑΝΤΖΑΚΗ, Εἰσαγωγὴ στὴν Παλαιὰ Διαθήκη, ἐκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 158ε. τὸ ὅτι ὁ Ἅγιος Κύριλλος παραπέμπει στὴ μετάφραση τοῦ Ἀκύλα ἔχει σημασία ἐκτεινόμενη πέραν τῆς ἁπλῆς παραθέσεως ἑνὸς ἐπιχειρήματος. χρησιμοποιεῖ οὐσιαστικῶς χωρίο τῆς ἑβραϊκῆς μεταφράσεως ποὺ δημιουργήθηκε γιὰ νὰ πολεμήσει τὴ χρησιμοποιούμενη ἀπό τοὺς Χριστιανοὺς μετάφραση τῶν Ο'. Κατὰ τὸν Καθηγητὴ Ἰω. Ἀναστασίου, τὸ χωρίο τοῦ Ἀκύλα, τὸ ὁποῖο δὲν μπορέσαμε νὰ ἐντοπίσουμε στὰ Ἑξαπλά, ἀπηχεῖ τὰ χωρία Ἔξοδ. 19, 6. 34, 9 τῆς μεταφράσεως τῶν Ο'.
  • 32. Πρβλ. Γέν. 9, 9.10. «Καὶ ἰδοὺ ἐγὼ ἀνίστημι τὴν διαθήκην μου ὑμῖν καὶ τῷ σπέρματι ὑμῶν μεθ' ὑμᾶς καὶ πάσῃ ψυχῂ ζώσῃ μεθ' ὑμῶν.
  • 33. Πρβλ. Γέν. 9, 2.3.
  • 34. Γέν. 9, 4.  «Πλὴν κρέας ἐν αἵματι ψυχῆς οὐ φάγεσθε».  
  • 35. Γέν. 9, 6. «Ὁ ἐκχέων αἷμα ἀνθρώπου, ἀντὶ τοῦ αἵματος αὐτοῦ ἐκχυθήσεται, ὅτι ἐν εἰκόνι Θεοῦ ἐποίησα τὸν ἄνθρωπον».
  • 36. Σημεῖο ἑρμηνευτικῶς δυσχερὲς μὲ τὴν παρούσα μορφή. οἱ Ἰουδαῖοι συνομιλητὲς τοῦ Ἁγίου θέλουν σαφῶς νὰ ἀποδείξουν τὴν ὑπεροχὴ τοῦ Νόμου ἔναντι οἱασδήποτε ὡς τότε θεϊκῆς νομοθεσίας. Γιὰ τὸν λόγο αὐτὸ θὰ ἔπρεπε λογικῶς νὰ ἰσχυρισθοῦν ὅτι ἡ ἔννοια τοῦ νόμου ὑπερέχει αὐτῆς τῆς διαθήκης, ἐφ' ὅσον ὁ Ἅγιος Κύριλλος ἤδη ἔδειξε ὅτι οἱ πρὸς τὸν Νῶε ἐντολὲς ὀνομάσθηκαν διαθήκη. ἀντιθέτως τὸ κείμενο δεικνύει ὑπεροχὴ τῆς ἔννοιας τῆς διαθήκης ἔναντι τοῦ νόμου. εἶναι ὅμως γνωστὸ ὅτι ὁ Θεὸς ὀνόμασε τὶς πρὸς τὸν Μωυσὴ ἐντολὲς Νόμο (Ἔξοδ. 24,12). Γι' αὐτὸ προτείνουμε ἀλλαγὴ τοῦ κειμένου ὡς ἑξῆς: «... τὸν ὁποῖον ὁ Θεὸς δὲν τὸν ὀνόμασε διαθήκη, ἀλλὰ νόμο, ὅπως ἀκριβῶς» κ.λπ.
  • 37. Πρβλ. Γέν. 9,11. «καὶ περιτμηθήσεσθε τὴν σάρκα τῆς ἀκροβυστίας ὑμῶν, καὶ ἔσται εἰς σημεῖον διαθήκης ἀνὰ μέσου ἐμοῦ καὶ ὑμῶν» καὶ Γέν. 9,13· «Περιτομῇ περιτμηθήσεται ὁ οἰκογενὴς τῆς οἰκίας σου καὶ ὁ ἀργυρώνητος, καὶ ἔσται ἡ διαθήκη μου ἐπὶ τῆς σαρκὸς ὑμῶν εἰς διαθήκην αἰώνιον».
  • 38. Βλ. Ἰερ. 11, 2-4.
  • 39.     Ἐδῶ οἱ Ἰουδαῖοι συνομιλητὲς τοῦ Ἁγίου Κυρίλλου, ἀποφεύγουν τεχνηέντως τὸ ἐπιχείρημά του, ἀναφερόμενοι πλέον ὄχι στὴν σχέση νόμου καὶ διαθήκης, ἀλλὰ στὴν ἐκ τοῦ μωσαϊκοῦ νόμου δικαίωση.
  • 40. Πρβλ. Γέν. 15,16, Β' Παραλ. 20, 7, Ἠσ. 41, 8 καὶ Δ αν. 3, 34 (Ὕμνος 11).
  • 41. Ἔξοδ. 33, 11· «Καὶ ἐλάλησε Κύριος πρὸς Μωυσὴν ἐνώπιος ἐνωπίω, ὡς εἰ τὶς λαλήσει πρὸς τὸν ἑαυτοῦ φίλον». Εἶναι φανερὸν πὼς ὁ Μωυσὴς δὲν ἐτήρησε τὸν πρῶτο νόμο, ποὺ δόθηκε στὸν Νῶε. Π.χ. κατὰ τὸν Μωσαϊκὸ Νόμο δὲν ἐπιτρέπεται ἡ βρώση ὅλων τῶν ειδῶν τῶν ζώων (Λευϊτ. 11, 1-47 καὶ Δευτ. 14, 3-21).
  • 42. Γέν. 9,16. «καὶ ἔσται τὸ τόξον μου ἐν τῇ νεφέλῃ, καὶ ὄψομαι τοῦ μνησθῆναι διαθήκην αἰώνιον ἀνὰ μέσον ἐμοῦ καὶ τῆς γῆς καὶ ἀνὰ μέσον ψυχῆς ζώσης ἐν πάσῃ σαρκί, ἥ ἐστιν ἐπὶ τῆς γῆς».  
  • 43. Δὲν  εὑρίσκεται σ' αὐτὴ τὴν μορφή. Κατὰ τὸν Καθηγητὴ Ἀναστασίου, ἀπηχεῖ τὰ χωρία Ἰεζ. 11, 19 καὶ 36, 26.
  • 44. Ἰερ. 38, 31-33.
  • 45. Ἰερ. 6, 16-18. Οἱ Πατέρες καὶ οἱ ἄλλοι ἑρμηνευτὲς ἑρμηνεύουν τὸ ρητὸ σὲ συνάρτηση μὲ τὴν ἐξάπλωση τοῦ Εὐαγγελίου στὰ ἔθνη καὶ τὴν ἀποδοχή του ἀπό τοὺς ἡγεμόνες τους. Πρβλ. Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσόστομου, Ἐξηγήσεως εἰς τὸν Προφήτην Ἰερεμίαν τὰ σωζόμενα 6, PG 64, 828. Θεοδωρήτου Κύρου, Ἑρμηνεία τῆς προφητείας τοῦ θείου Ἰερεμίου 6,18, PG 81, 545C-548A.
  • 46. Ἰερ. 6, 19.
  • 47. Οἱ Ἑβραῖοι, ἐφ' ὅσον δὲν ἀποδέχθηκαν τὸν Ἰησοὺ ὡς Χριστό, ἀναμένουν ἀκόμη τὸν Μεσσία. Πρβλ. ἐνδεικτικῶς R. J. Zwi Werblowsky, "Jewish Messianism", The Encyclopedia of Religion 9 (1987) σελ. 472-477. Ὁ ἀναμενόμενος ἀπό τοὺς Ἑβραίους Μεσσίας εἶναι ὁ ἀναμενόμενος καὶ κυρίως λεγόμενος Ἀντίχριστος τῶν ἐσχάτων καιρῶν, σύμφωνα μὲ τὰ λόγια τοῦ Κυρίου (Ἰω. 5,43). «ἐγὼ ἐλήλυθα ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ πατρός μου, καὶ οὐ λαμβάνετέ με. ἐὰν ἄλλος ἔλθῃ ἐν τῷ ὀνόματι τῷ ἰδίω ἐκεῖνον λήψεσθε». Πρβλ. καὶ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως 4, 26 (99), PG, 94, 1216A-1217C.
  • 48. Μαλ. 10, 11.
  • 49. Σύμφωνα μὲ τὰ ἐδάφια Μιχ. 4, 4, Ἠσ. 2, 2.3.49, 17-23. 60, 1-7, Ἰερ. 17, 25 κ.ἄ.
  • 50. Πρβλ. Δευτ. 11,22. 24.
  • 51. Βλ. Γέν. 22,18.
  • 52. Σύμφωνα μὲ τὴν προφητεία τοῦ Πατριάρχου Ἰακώβ, Γέν. 49,10.
  • 53. Πρβλ. Ἠσ. 49, 6 καὶ 24,15.
  • 54. Ἠσ. 60, 1-3.
  • 55. Πρβλ. Ζαχ. 9, 9. τὸ χωρίο δὲν ἔχει ἀκριβῶς ἔτσι στὸν Προφήτη Ζαχαρία, τὸ παραθέτει ὅμως ἔτσι ὁ Εὐαγγελιστὴς Ματθαῖος (21, 5) ἐν συνδυασμῷ μὲ τὸ Ἠσ. 62, 11, ὡς ἀπόδειξη τῆς ἐκπλήρωσης καὶ τῶν δύο προφητειῶν κατὰ τὴν θριαμβευτικὴ εἴσοδο τοῦ Κυρίου στὰ Ἱεροσόλυμα. Ἡ λίγο διαφορετικὴ ἀκέραια μορφή του ἔχει ὡς ἑξῆς: «Χαῖρε σφόδρα, θύγατερ Σιών. κήρυσσε θύγατερ Ἱερουσαλήμ. ἰδοὺ ὁ βασιλεύς σου ἔρχεταί σοι, δίκαιος καὶ σώζων αὐτός, πραῢς καὶ ἐπιβεβηκὼς ἐπὶ ὑποζύγιον καὶ πῶλον νέον».
  • 56. Πρβλ. Ζαχ. 9,10. «καὶ ἐξολοθρεύσει ἄρματα ἐξ Ἐφραὶμ καὶ ἵππον ἐξ Ἱερουσαλήμ, καὶ ἐξολοθρεύσεται τόξον πολεμικὸν καὶ πλῆθος καὶ εἰρήνη ἐξ ἐθνῶν. καὶ κατάρξει ὑδάτων ἔως θαλάσσης καὶ ἀπὸ ποταμῶν ἔως διεκβολῶν γῆς».
  • 57. Προφητεία τοῦ Πατριάρχου Ἰακὼβ πρὸς τὸν υἱὸ τοῦ Ἰούδα, Γέν. 49, 10. Ἡ προσδοκία τῶν ἐθνῶν, ὁ Μεσσίας, κατήγετο πράγματι κατὰ σάρκα ἀπὸ τὴν φυλὴ τοῦ Ἰούδα. ἡ Θεοτόκος, ἀπὸ τὴν ὁποία προῆλθε κατὰ σάρκα ὁ Κύριος, καταγόταν ἀπὸ τὴν«πατριὰ Δαυίδ», κατὰ τὸ Λουκ. 1, 27. (πρβλ. καὶ τὰ ἐνισχυτικὰ 1, 32. 69). σύμφωνα ἀκόμη μὲ τὰ στοιχεῖα τῶν χωρίων Ρουθ 4, 12. 18-22, Α' Βασ. 17, 12 κ.ἄ. καὶ τὶς γενεαλογίες τῶν χωρίων Ματθ. 1, 1-16 καὶ Λουκ. 3, 23-38, προκύπτει πὼς ὁ Δαυὶδ εἶναι ἀπόγονος τοῦ Ἰούδα. Ἄλλωστε, κατὰ τὸν Ἅγιο Ἰωάννη τὸν Χρυσόστομο (Ὑπόμνημα εἰς τὸν ἅγιον Ματθαῖον τὸν εὐαγγελιστὴν 4, PG 57, 28), ὑπῆρχε ἔθιμο νὰ συνάπτονται γάμοι μεταξὺ προσώπων τῆς ἰδίας φυλῆς, καὶ δὴ τῆς ἰδίας πατριᾶς. συνεπῶς καὶ ἐκ τούτου ἀποδεικνύεται ὅτι ἡ Θεοτόκος, μεμνηστευμένη οὖσα μὲ τὸν ἐκ τῆς φυλῆς τοῦ Ἰούδα καταγόμενο δίκαιο Ἰωσήφ, δὲν μποροῦσε παρὰ νὰ κατάγεται καὶ αὐτὴ ἀπὸ τὴν φυλὴ τοῦ Ἰούδα. Συνεπῶς καὶ αὐτὴ ἡ προφητεία τοῦ Ἰακὼβ ἐκπληρώνεται στὸν Χριστό.
  • 58. Δαν. 9, 21-24. Ἡ περίφημη προφητεία τῶν ἑβδομήκοντα ἑβδομάδων (Δαν. 9, 24-28), τὴν ὁποία κατέγραψε ὁ Προφήτης Δανιὴλ μετὰ ἀπὸ ὅραμα τὸ 538 μ.Χ. Σύμφωνα μὲ αὐτήν, ἡ περίοδος ποὺ θὰ παρερχόταν ἀπὸ τὴν ἔκδοση διατάγματος γιὰ τὴν ἀνοικοδόμηση τῆς Ἱερουσαλὴμ μέχρι τὴν ὁλοκλήρωση τῶν ἀγαθῶν τῆς ἐποχῆς τοῦ Ἁγίου τῶν Ἁγίων, τοῦ Μεσσία, θὰ περιοριζόταν σὲ ἑβδομήκοντα ἑβδομάδες ἐτῶν, δηλ. 490 ἔτη. ἀπὸ αὐτά, τὰ πρῶτα 483 ἔτη («ἑβδομάδες ἑπτὰ καὶ ἑβδομάδες ἑξήκοντα δύο») θὰ παρέρχονταν μέχρι τὴν ἐμφάνιση τοῦ Μεσσία, τοῦ Χριστοῦ. Στὸ μέσον τῶν ὑπολοίπων ἑπτὰ ἐτῶν, θὰ γινόταν ἡ παύση τῶν νομικῶν θυσιῶν. Πράγματι, ἀπὸ τὴν ἔκδοση τοῦ σχετικοῦ διατάγματος τοῦ Ἀρταξέρξου τοῦ Μακρόχειρος, περὶ τὸ 445 π.Χ. μέχρι τὴν δημόσια ἐμφάνιση τοῦ Κυρίου στὴ Βάπτιση κατὰ τὸ δέκατο πέμπτο ἔτος τῆς ἡγεμονίας Τιβερίου Καίσαρος (Λουκ. 3,1), δηλ. τὸ 29 ἢ 30 μ.Χ., παρῆλθαν 475 ἔτη. Ἀπὸ τὴν ὑπόλοιπη ἑπταετία τὸ πρῶτο ἥμισυ καλύπτει τὴν δημόσια δράση τοῦ Κυρίου μέχρι καὶ τὴν Σταύρωσή Του τὸ 33 μ.Χ. καὶ τὴν ἐνδυνάμωση τῆς πρώτης Ἐκκλησίας, ὅπως καὶ τὸ δεύτερο ἥμισυ («καὶ δυναμώσει διαθήκην πολλοῖς, ἑβδομὰς μία»). Ἡ μικρὴ χρονικὴ διαφορὰ μεταξὺ τῶν 483 καὶ 475 ἐτῶν πρέπει νὰ ὀφείλεται ἀφ' ἑνὸς στὸν ἐσφαλμένο προσδιορισμὸ τῆς χριστιανικῆς χρονολογίας ἀπὸ τὸν Διονύσιο τὸν Μικρό (480-540 μ.Χ.), χρονολογία ποὺ χρησιμοποιοῦμε καὶ σήμερα, λόγω τῆς ὁποίας ἡ Γέννηση τοῦ Χριστοῦ τοποθετήθηκε 6 χρόνια ἀργότερα, δηλ. συνέβη κανονικῶς τὸ 6 π.Χ. μὲ τὴ σημερινὴ χρονολογία, ἀφ' ἑτέρου στὴν μὴ ἀκριβὴ γνώση τῶν χρονολογικῶν προσδιορισμῶν τῆς βασιλείας Ἀρταξέρξου τοῦ Μακρόχειρος. Ὁπωσδήποτε ἡ μικρὴ αὐτὴ φαινομενικὴ διαφορὰ δὲν θίγει ἐπ' οὐδενὶ τὴν ἀξιοσημείωτη καὶ ἀκριβὴ ἐπαλήθευση τῆς προφητείας στὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, καὶ ὄχι βέβαια κάποιου ἄλλου ἡγέτη τῶν Ἑβραίων ἢ τοῦ ὡς Μεσσία ἀναμενόμενου παρ' αὐτῶν Ἀντι­χρίστου. Γιὰ τὰ ἑρμηνευτικὰ προβλήματα καὶ τὴν ἐπίλυσή τους βλ. Ἀρχιμ. Ἰωὴλ Γιαννακόπουλου, Ἡ Παλαιὰ Διαθήκη κατὰ τοὺς Ο', τόμ. Ζ', ἐκδ. «Λυδία», Θεσσαλονίκη 19864, σελ. 123-131 καὶ Π. Τρεμπέλα, Ἀπολογητικαὶ Μελέται τόμ. Δ', ἐκδ. «Ὁ Σωτήρ», Ἀθῆναι 1973, σελ. 278-302.
  • 59. Δαν. 2, 40. «καὶ βασιλεία τετάρτη, ἧτις ἔσται ἰσχυρὰ ὡς σίδηρος. ὅν τρόπον ὁ σίδηρος λεπτύνει καὶ δαμάζει πάντα, οὕτως πάντα λεπτυνεῖ καὶ δαμάσει».
  • 60. Ἡ σιδηρὰ βασιλεία ἐμφανίζεται μετὰ ἀπὸ ἄλλες τρεῖς βασιλεῖες. σύμφωνα πάλι μὲ τὸν Προφήτη Δανιήλ, τὴν τέταρτη βασιλεία θὰ τὴν ἀκολουθήσει ἄλλη βασιλεία. βλ. Δαν. 7, 17.18. «ταῦτα τὰ θηρία τὰ μεγάλα τὰ τέσσαρα, τέσσαρες βασιλεῖαι ἀναστήσονται ἐπὶ τῆς γῆς, καὶ ἁρθήσονται. καὶ παραλήψονται τὴν βασιλείαν ἅγιοι Ὑψίστου καὶ καθέξουσιν αὐτὴν ἔως αἰῶνος τῶν αἰώνων». Σύμφωνα μὲ τὶς ἐπικρατοῦσες ἑρμηνευτικὲς γνῶμες, ἀπὸ τὶς τέσσερεις βασιλεῖες ἡ πρώτη ἀντιστοιχεῖ στὴ βαβυλωνιακή, ἡ δεύτερη στὴ μηδο-περσική, ἡ τρίτη στὴ βασιλεία τῶν διαδόχων τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου καὶ ἡ τέταρτη στὴ ρωμαϊκή. ἡ κάθε μία κατέστρεφε τὴν προηγούμενη. βλ. Δαν. 2, 38-43. 7, 3-8. 8, 3ε. Ἡ ἐξέλιξη τῆς τέταρτης βασιλείας θεωρεῖται ἀπὸ τοὺς Πατέρες ὡς ἡ βασιλεία τοῦ Ἀντιχρίστου. Βλ. Ἀρχιμ. Ἰωὴλ Γιαννακόπουλου, ἔνθ' ἀνωτ., σελ. 102.
  • 61. Δαν. 2, 34. 45.
  • 62. Δαν. 2, 44.
  • 63. Ὅλο τὸ χωρίο, πλὴν τῆς τελευταίας προτάσεως, ποὺ ἀπηχεῖ τὰ χωρία Ψαλμ. 2, 4 καὶ Δαν.  3, 17, εἶναι τοῦ Ἠσαΐα (65, 15. 16). Ἡ προφητεία αὐτὴ ἀποδεικνύει τὴν ἐκπλήρωσή της ὄχι μόνο διὰ τῆς πνευματικῆς ἐπικρατήσεως τῆς Ἐκκλησίας καὶ τοῦ ὀνόματος τῶν χριστιανῶν, ἀλλὰ καὶ διὰ τοῦ πρώτου μέρους της, ὅπου γίνεται λόγος περὶ φονεύσεως τῶν Ἰσραηλιτῶν. πρὶν τὴν ἐπικράτηση τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἡ προφητεία αὐτὴ ἐπαληθεύτηκε μὲ τὴν καταστροφὴ τῶν Ἱεροσολύμων τὸ 70 μ.Χ. ἀπὸ τὸν Ρωμαῖο στρατηγὸ Τίτο. ὑπὲρ τὸ ἕνα ἑκατομμύριο Ἑβραῖοι φονεύθηκαν ἀπὸ τὰ ρωμαϊκὰ στρατεύματα καὶ ἔτσι ἐκπληρώθηκε ὅ,τι τὸ 33 μ.Χ. καταράστηκαν γιὰ τὸν ἑαυτό τους. «τὸ αἷμα αὐτοῦ ἐφ' ἡμᾶς καὶ ἐπὶ τὰ τέκνα ἡμῶν» (Ματθ. 27, 25). Βλ. Π. ΤΡΕΜΠΕΛΑ, Ἀπολογητικαὶ Μελέται, τόμ. Ε', ἐκδ. «Ὁ Σωτήρ», Ἀθῆναι 1973, σελ. 449, ὅπου καὶ οἱ σχετικὲς μαρτυρίες τοῦ Ἰουδαίου ἱστορικοῦ Ἰωσήπου.      
  • 64. Βλ. Ἠσ. 7, 14 καὶ Ματθ. 1, 23. Περὶ τῆς θεότητος τοῦ Μεσσία συνηγορεῖ καὶ τὸ χωρίο Ἠσ. 9, 6. «ὅτι παιδίον ἐγενήθη ἡμῖν, υἱὸς καὶ ἐδόθη ἡμῖν, οὗ ἡ ἀρχὴ ἐγενήθη ἐπὶ τοῦ ὤμου αὐτοῦ, καὶ καλεῖται τὸ ὄνομα αὐτοῦ μεγάλης βουλῆς ἄγγελος, θαυμαστὸς σύμβουλος, Θεὸς ἰσχυρός, ἐξουσιαστής, ἄρχων εἰρήνης, πατὴρ τοῦ μέλλοντος αἰῶνος». Ὡς ἐξουσία (ἀρχὴ) τοῦ παιδίου ἐπὶ τοῦ ὤμου Του, ἐννοεῖται, κατὰ μερικοὺς Πατέρες, ὁ Σταυρὸς ποὺ ὁ Κύριος σήκωσε στὸν ὤμο Του, πρὸς τὸν Γολγοθᾶ. Βλ. ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ, Εἰς τὰ Θεοφάνεια, εἶτουν γενέθλια τοῦ Σωτῆρος 2, PG 36, 313B.      
  • 65. Πρβλ. Μιχ. 5, 1.2. «Καὶ σὺ Βηθλεέμ, οἶκος τοῦ Ἐφραθά, ὀλιγοστὸς εἶ τοῦ εἶναι ἐν χιλιάσιν Ἰούδα. ἐκ σοῦ μοι ἐξελεύσεται τοῦ εἶναι εἰς ἄρχοντα ἐν τῷ Ἰσραήλ, καὶ αἱ ἔξοδοι αὐτοῦ ἀπ' ἀρχῆς ἐξ ἡμερῶν αἰῶνος. Διὰ τοῦτο δώσει αὐτοὺς ἔως καιροῦ τικτούσης τέξεται, καὶ οἱ ἐπίλοιποι τῶν ἀδελφῶν αὐτῶν ἐπιστρέψουσιν ἐπὶ τοὺς υἱοὺς Ἰσραήλ». τὸ χωρίο, ὅπως τὸ παραθέτει ὁ Βίος τοῦ Ἁγίου Κυρίλλου, εἶναι στὸ πρῶτο του μέρος κατὰ τὴν μορφὴ ποὺ τὸ χρησιμοποιεῖ ὁ Εὐαγγελιστὴς Ματθαῖος (2, 6).     
  • 66. Βλ. Ἰερ. 36, 6.7. Ἀπὸ τὸν πρῶτο στίχο παρατίθεται μόνον ἕνα μέρος.
  • 67. Ἠσ. 66, 7.

  

"ΘΕΟΔΡΟΜΙΑ"
ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΔΙΔΑΧΗΣ

ΤΕΥΧΟΣ 5 . ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2000



  


active³ 5.0 · IPS κατασκευή ιστοσελίδων · Όροι χρήσης